Heilige drakendoders in de middeleeuwen
Verschillende heiligen staan bekend als drakendoder. Dit hoeft niet te verbazen. Een heilige die een draak doodt, staat symbool voor de overwinning van het christendom op de duivel en de ongelovigen. Om een draak te verslaan, kan een heilige kiezen tussen het zwaard of het gebed. We maken hieronder kennis met de bekendste drakendoders. De verhalen komen allemaal uit de Legenda Aurea (Gulden Legende) uit de dertiende eeuw. Het is de belangrijkste bron voor middeleeuwse heiligenverhalen.
De draak als duivel
De draak – draco in het Latijn – komt enkele keren voor in de Bijbel en altijd in een negatieve context. Het is een gevaarlijk dier dat voor chaos en vernieling zorgt. In de Bijbel omschrijft men de draak als een grote slang. Hierdoor ontstaat de connectie met de duivel die vaak als serpent optreedt, zoals bij Adam en Eva. De draak is in de middeleeuwen dus een veruitwendiging van de duivel, naast bijvoorbeeld een slang, bok of kat. Maar niet elke draak was de duivel zelf. Draken symboliseren ook het heidendom. Onderstaande heiligen vechten dus niet zozeer met een gevaarlijk beest, maar met het kwade zelf.
Veelkoppige duivel met hoorn en marteltuig, voor 1383 (Yper Museum)
Aartsengel Michaël (Sint-Michiel)
Michaël is in de middeleeuwen het prototype van de christelijke soldaat, die door te vechten de wil van God vervult. Hij wordt in volle wapenuitrusting uitgebeeld, terwijl hij de draak verslaat. Michaël wordt zo de inspiratie voor kruisvaarders die Jeruzalem willen bevrijden van de ongelovigen.
Aartsengel Michaël, Van Reynegom getijdeboek, 15de eeuw (Koning Boudewijnstichting, 0024, foto van Philippe de Formanoir)
In het boek Apocalyps van de Bijbel staat het gevecht van de aartsengel Michaël met de draak beschreven. De duivel, in de gedaante van een draak, wordt verslagen en uit de hemel gegooid. Op aarde zetten Sint-Michiel (of Michaël dus) en de duivel hun gevecht verder. Ze vechten om de zielen van de mens voor zich te winnen.
In heel Europa zijn er enkele belangrijke heiligdommen gewijd aan de engel Michaël. Wetenschappers vermoeden dat enkele hiervan prechristelijke heiligdommen waren. Het bekendste voorbeeld is de Mont Saint-Michel of de berg van Sint-Michiel. Dit was een plaats van cultus voor de Kelten in prechristelijke tijden. Wanneer er rond het jaar 700 een christelijke gemeenschap ontstaat, zou dit volgens de legende op aansporen van de aartsengel zijn. Later zijn er nog veel nieuwe plaatsen en kerken genoemd naar Michaël. Bijvoorbeeld de kerk van Boezinge.
De toren van de Sint-Michielskerk, Boezinge, A. Böhm, circa 1851 (Yper Museum)
Heilige Joris
Sint-Joris is een christelijke soldaat die in de Romeinse periode in Libië, een heidense regio, is gestationeerd. Hij passeert een dorp waar een draak terreur zaait. Eerst offeren de dorpelingen schapen, maar als deze opgeofferd zijn, schakelen ze over op jonge vrouwen. Wanneer Joris langskomt, is het net de beurt aan de dochter van de koning. Joris verslaat de draak in een gevecht, redt de prinses en keert terug naar het dorp. Hier dreigt hij de draak terug vrij te laten tenzij het hele dorp zich bekeert tot het christendom. Wat iedereen uiteraard prompt doet. Na nog vele omzwervingen zal Sint-Joris een martelaarsdood sterven.
Net zoals de aartsengel Michaël, wordt de heilige Joris afgebeeld in middeleeuwse wapenuitrusting en in gevecht met de draak. Hoewel de cultus rond de heilige al in de zesde eeuw ontstaat, duurt het tot de elfde eeuw voor het verhaal zich kristalliseert. De toevoeging van de prinses in nood stamt bijvoorbeeld uit deze tijd. Op dat moment zijn de ridderidealen en de hoofse liefde enorm populair. Prinsessen in nood zijn hierin een geliefd onderwerp.
Afbeelding: Sint-Joris doodt de draak, voor 1383 (Yper Museum)
Heilige Margareta van Antiochië
Sint-Margareta is de dochter van een heidense priester maar bekeert zich onder invloed van haar voedster. Later weigert ze te trouwen met een heiden waarna ze haar folteren. Ze belandt in de gevangenis. Daar bidt ze tot God om haar de ware gedaante van haar belager te tonen. Plots staat er een draak, met de naam Rufus, in haar cel. Er bestaan verschillende versies van hoe dit verhaal afloopt. Volgens de officiële versie maakt Margareta een kruisbeeld en verdwijnt de draak. De populaire variant verhaalt hoe Rufus haar inslikt. Margareta roept daarop de hulp van God in waarop ze uit de buik van de draak barst.
Nadat Rufus verslagen is, verschijnt er een knappe jongeman in haar cel. Margareta legt de jongeman op de grond en vertrappelt hem. De draak en de knappe jongeman blijken twee uitingsvormen van dezelfde demon te zijn. Hij is een bedreiging voor de seksuele kuisheid van Margareta. Zij heeft zichzelf echter aan Christus beloofd en moet dus maagd blijven. Uiteindelijk zal ze ook een martelaarsdood sterven, maar dankzij haar standvastigheid is haar ziel wel gered.
Sint-Margareta met onder haar de draak en een kruis in een hand, voor 1383 (Yper Museum)
De heilige Margareta is de patroonheilige voor zwangere vrouwen en vrouwen tijdens de bevalling. Een geboorte was een riskant iets in deze periode: 30-60% van de bevallingen loopt faliekant af voor moeder of kind. Hierdoor is deze heilige Margareta enorm populair maar ook gecontesteerd. Vooral de volkse variant van haar legende, waarbij ze uit de buik van de draak barst, is moeilijk te verteren. Bovendien bestaan er al sinds de middeleeuwen twijfels over de echtheid van haar verhaal. In 1969 verwijdert de Kerk haar officiële feestdag omdat er geen bewijzen zijn voor haar bestaan. Toch blijft ze een populaire heilige. Zo is er in Geluveld een Sint-Margaretakerk, heeft de kerk van Elverdinge een glasraam waar ze op staat afgebeeld en in de sacristie van de Onze-Lieve-Vrouw Middelareskerk van Ieper staat er een mooi borstbeeld van haar.
Het beeld van Sint-Margareta met draak (Onze-Lieve-Vrouw Middelareskerk, Ieper)
Heilige Servaas
Sint-Servatius, of Servaas in de volksmond, is in de vierde eeuw de bisschop van Tongeren. Hij zou de bisschopszetel naar Maastricht verplaatst hebben. Dit maakt van Maastricht in de middeleeuwen een belangrijk bedevaartsoord. Over de echte bisschop is weinig geweten, maar er zijn wel veel legenden rond hem. Waaronder één met een draak. Met zijn pelgrimsstaf zou hij een draak verjaagd hebben. Hij wordt dan ook zo afgebeeld: met een draak onder zijn voeten en zijn staf in de muil van de draak. De draak staat hier symbool voor het arianisme. Dit is een stroming binnen het christendom die in de vierde eeuw populair is. Arianisme wordt als ketterij beschouwd. De heilige Servaas is één van de felle bestrijders van het arianisme.
Pelgrimsinsigne heilige Servaas, voor 1383 (Yper Museum)
Paus Silvester I
Ook over Sint-Silvester is er weinig geweten. Hij is paus in de vierde eeuw, op het moment dat Constantijn de Grote zich bekeert tot het christendom en er een einde komt aan de vervolgingen. De legende met de draak kan een poging zijn om deze bekering te verklaren. Net zoals bij de legende van Sint-Joris, staat de draak hier symbool voor het heidendom.
In de vierde eeuw heeft ook Rome last van een draak. Met zijn giftige adem doodt hij alle voorbijgangers. Silvester bidt voor hulp. De Heilige Geest verzekert Silvester dat hij de draak zelf zal verslaan. De volgende dag gaat Silvester naar de draak en snoert hij hem de bek. Zoals opgedragen door de Heilige Geest, ketent hij de draak vast met een ring waarop het kruisbeeld staat. Wanneer Silvester terugkeert uit de kuil, zijn de twee heidense priesters die hem gevolgd waren dood door de drakenadem. Silvester brengt ze terug tot leven waarop ze zich prompt bekeren. Een groot deel van de bevolking van Rome doet dit ook. En dus ook keizer Constantijn volgens de legende.
Paus Silvester I ketent de draak, 1675-1700 (Rijksmuseum Amsterdam)
Lees hier de andere artikels uit de reeks 'De draak #middeleeuwengeleden'.