memorietafereel van Yolente Belle
Een van de absolute topwerken in de collectie van het Yper Museum is het memorietafereel van Yolente Belle. In het paneel met een boeiende geschiedenis neemt het Godshuis Belle een belangrijke plaats in.
Een memorietafereel
Het schilderij is een memorietafereel, bedoeld om de herinnering aan de doden levend te houden. Centraal staat een gekroonde maagd Maria. Op haar linkerarm zit kindje Jezus en in haar rechterhand houdt ze de paradijsvrucht vast. Die symboliseert de overwonnen zonde. Achter Maria houden twee engelen een erekleed omhoog. Links en rechts van Maria zit een echtpaar knielend in gebed. Achter hen zitten hun kinderen, eveneens in gebedshouding. De echtgenoten zijn vergezeld van hun patroonheiligen: de heilige Joris en de heilige Catharina. In de twee bovenhoeken houden twee engelen de wapenschilden van het echtpaar vast.
Memorietafereel Yolente Belle, anoniem, 1420 [1480-1640] (MGB 000006)
Op het kader staat onderaan een tekst. Die luidt ‘Hier vooren light begraven, vrawe Yolente Belle, dochtere mer Jan Belles, ruddere, heere van Boesinghe, Ioos brids wyf was, die starf den eersten dagh van sporkel 1420.’ Uit dit opschrift leren we de namen van de afgebeelde personen: Yolente Belle en Joos Bryde. De sterfdatum van Yolente Belle, 1 februari 1420, staat eveneens vermeld. Joos Bryde leefde blijkbaar nog in 1420, want van hem ontbreekt de sterfdatum. De tekst maakt ook duidelijk dat het schilderij in de buurt van de grafzerk van Yolente Belle hing. We weten dat zij begraven is in de kapel van het Bellegodshuis.
Het schilderij is een klassieke voorstelling van een memorietafereel. Dat toont een soortgelijke voorstelling, in steen deze keer, aan uit dezelfde kapel. De opstelling is nagenoeg hetzelfde: links en rechts van Marie zit het echtpaar. Hier gaat het om Jacob Belle en Marie le Blonde. Het origineel uit 1424 ging verloren, maar we hebben gelukkig nog een foto.
Reproductie van het memorietafereel van Jacob Belle en Marie le Blonde, 1424 (SMFC001_000605)
De kapel van het Bellegodshuis
Het Bellegodshuis werd kort voor 1276 opgericht door het echtpaar Solomon Belle en Christina de Guines. Het is een van de twee grote hospitalen in middeleeuws Ieper. Het andere hospitaal, het Onze-Lieve-Vrouwhospitaal, lag op de Grote Markt. In het Bellegodshuis kunnen zieken terecht. Zij krijgen er kost en inwoon tijdens hun ziekte.
De band tussen de familie Belle en het godshuis blijft nauw. Het is het enige godshuis in Ieper waar de familie en niet het stadsbestuur de bestuurders aanstelt. Dat leidt tot spanningen met het stadsbestuur. Maar de familie slaagt er in dat voorrecht te blijven behouden tot aan de Franse Revolutie. Door de innige band, zullen verschillende leden van de familie tijdens hun leven geld schenken aan het godshuis. Ook kiezen ze de kapel voor hun laatste rustplaats. Net zoals Yolente Belle in 1420.
Vernieuwing in 1616
Het paneelschilderij in onze collectie is niet het origineel uit 1420. Het gaat namelijk om een latere kopie. Al in de jaren ’80 waren er twijfels over de datering van het schilderij. Het Yper Museum liet in 2024 door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) een dateringsonderzoek uitvoeren. Daaruit blijkt dat het hout van de panelen waarop het schilderij gemaakt is, tussen 1480 en 1640 gekapt is.
Die datering is niet toevallig. Aan het begin van de 17de eeuw bouwt het godshuis namelijk een nieuwe kapel. De eerstesteenlegging vindt plaats op 8 juni 1616: niet toevallig enkele decennia na de godsdiensttroebelen. De beeldenstorm en daaropvolgende oorlog vernielde veel kunstpatrimonium. Er was dus wel wat om te herstellen. Blijkbaar maakte het godshuis van de gelegenheid gebruik om ook het schilderij te vernieuwen. Was het oorspronkelijke verloren gegaan in de Beeldenstorm? Of was het na 200 jaar wat te beschadigd om in de nieuwe kapel te hangen?
De kapel van het godshuis Belle gebouwd in 1616, Maurice Antony, 1911 (SMFC005_000335)
Dat memorietaferelen bijgewerkt worden of vervangen worden, is niet zo uitzonderlijk. Voor de erfgenamen blijven ze dan ook hun functie behouden: de rijkdom van hun familie tonen en de levenden oproepen tot gebed voor hun voorouders. Ook na 200 jaar was dat zo belangrijk dat er werd overgegaan tot een nieuwe kopie. Het schilderij in Ieper is daarin zeker niet uitzonderlijk. Er zijn nog voorbeelden gekend.
Wel uitzonderlijk is dat het schilderij volledig in de stijl van de 15de eeuw is geschilderd. De kopie moet dus haast wel naar het voorbeeld van het origineel gemaakt zijn. Dat ze er in de 17de eeuw niet voor terugdeinsden om hun voorouders in een nieuw kleedje te steken, maakt de gevel van het godshuis duidelijk. Daarop zijn beide stichters, Salomon Belle en Christine de Guines, afgebeeld. Ze dragen echter geen middeleeuwse, maar modieuze 17de-eeuwse kledij. Compleet met witte molensteenkraag.
Het schilderij blijft veilig in de kapel hangen tot aan de uitbraak van WOI. Samen met andere kunstschatten uit Ieper, wordt het in 1914 in allerlei naar Parijs gevoerd. Daar werd het tentoongesteld in het Petit Palais. Die evacuatie bleek nodig, want de kapel werd volledig vernield tijdens WOI.
Salle Flamande in het Petit Palais in Parijs met links achteraan het paneelschilderij, 1916 (IFFF010675)
Na de oorlog keerde het schilderij terug naar Ieper, waar het in het heropgebouwde Godshuis Belle te zien was. Sinds 2018 is het te bewonderen in het Yper Museum in de Lakenhallen. En zo vat één schilderij 600 jaar stadsgeschiedenis samen.